Giới thiệu về sâu xanh
Sâu xanh là loại sâu gây hại khá phổ biến trên các cây họ đậu, trong đó đậu tương (đậu nành) là đối tượng dễ bị sâu xanh tấn công nhất. Sâu xanh có tên khoa học là Spodoptera exigua thuộc họ Ngài Đêm (Noctuidae), bộ Cánh Vảy (Lepidoptera).
Sâu xanh phân bố rất rộng trên thế giới, từ 50 vĩ Bắc đến 50 vĩ độ Nam, từ Châu Phi đến các quần đảo Thái Bình Dương. Ở Việt Nam, sâu xanh xuất hiện hầu hết ở các vùng trồng đậu, bông, đay.. từ tháng 1 đến tháng 12.
Đặc điểm hình thái
Sâu xanh có vòng đời khoảng từ 28 – 50 ngày. Trong đó giai đoạn trứng từ 2-7 ngày, sâu non khoảng 14 – 25 ngày, giai đoạn nhộng khoảng 10-14 ngày và trưởng thành là 2-5 ngày.
– Trứng sâu xanh có hình tròn khi nhìn từ trên xuống, nhưng nhìn từ phía khác thì hơi có đỉnh, thuôn nhọn. Đường kính khoảng 0.4-0.5 mm. Trứng ban đầu màu xanh đến vàng nhạt, sau chuyển màu trắng đục, khi sắp nở có một chấm đen trên vỏ trứng (là mắt của sâu), phía trên phủ lớp lông màu trắng ngà.
– Giai đoạn ấu trùng (sâu non)
+ Ấu trùng tuổi 1 có màu xanh lá hoặc màu vàng, đầu đen bóng, mang nhiều lông. Có nhiều chấm to màu nâu nhạt trên lưng, mỗi chấm có một lông dài nâu, dài khoảng 1.2-1.5 mm.
+ Ấu trùng tuổi 2: lúc này sâu mới lột xác, sâu có màu vàng nhạt hoặc xanh lá, màu sắc trên mình bắt đầu thể hiện rõ. Bụng có màu vàng xanh, các đốt trên thân thể hiện rõ. Sâu có ba sọc màu trắng mờ, 2 sọc bên thân và một sọc giữa lưng, cả ba sọc đều chạy từ đốt thứ nhất đến đốt cuối của bụng. Sâu xanh non tuổi 2 có kích thước khoảng 0.4-3.7 mm. Thời gian sinh trưởng của sâu tuổi 2 dao động khoảng 2-4 ngày.
+ Ấu trùng tuổi 3: các sọc nhạt màu dọc theo cơ thể sâu xuất hiện rõ hơn. Khi mới lột xác sâu có màu vàng xanh, sau dần chuyển màu xanh lá. Đầu bóng, có màu vàng nhạt, vẫn còn nhiều lông. Các chấm trên mình nhỏ dần, lông ngắn hơn. Bụng sâu màu xanh nhạt, chân trong suốt, cuối chân có màu hồng. Kích thước khoảng 6.5×0.25 mm, kích thước vỏ đầu trung bình 0.56×0.39 mm.
+ Sâu non tuổi 4 có biểu bì bóng láng, sẫm màu hơn các giai đoạn từ tuổi 1-3, có một sọc màu đen dọc theo mặt lưng của sâu.
+ Ấu trùng tuổi 5 có mặt lưng màu xanh hoặc hồng, bụng có màu vàng. Các sọc chạy dọc theo cơ thể sâu hiện rất rõ. Cuối tuổi 5, sâu co rút lại, không hoạt động, không ăn và chuôi xuống đất để hóa nhộng.
– Giai đoạn nhộng: Nhộng có màu nâu, kích thước 18-20 mm, có 2 gai song song ở cuối bụng.
– Giai đoạn thành trùng (bướm): Ngài sâu xanh da láng có màu trắng xám, thân dài thân từ 7-10 mm, sải cánh rộng khoảng 20-25 mm. Đầu có màu xám, có nhiều lông. Cánh trước có màu xám ngả nâu, hình tam giác thon dài, góc cánh hơi bầu và có nhiều vân. Cánh sau là cánh màng, có màu xám trắng, càng ra cạnh ngoài cánh các gân có màu càng đậm, kế tiếp có một đường viền màu nâu đậm, ngoài cùng là rìa lông màu trắng.
Đối tượng gây hại
Sâu xanh da láng là dạng côn trùng ăn tạp, có phổ ký chủ khá rộng. Sâu xanh một loài dịch hại nghiêm trọng với thực vật, nhất là các loại rau ngắn ngày như: bông cải, bắp cải, cần tây, đậu tương, đậu xanh, củ cải đường, hành, ớt, bắp, cà tím, đậu đũa, rau diếp, khoai lang, khoai tây, cà chua,…
Triệu chứng gây hại
Sâu xanh gây hại ngay khi cây đậu còn nhỏ đến giai đoạn trổ hoa, hình thành trái. Sâu có thể ăn trụi cả lá, cả đọt non, hoa, cả trái non.
Sâu phân bố trên lá và ăn chất xanh còn chừa lại trên mặt biểu bì, làm cho lá khô, sau đó chết. Ở thời kỳ sinh trưởng mạnh của cây đậu tương, sâu xanh phát sinh sẽ làm cho diện tích lá bị hư hại lớn và không được kiểm soát kịp thời sẽ gây thiệt hại nặng nề về cả năng suất và chất lượng của đậu tương.
Đặc điểm sinh thái
– Sâu non mới nở sống tập trung ở ổ trứng, gây hại mạnh vào ban đêm, ban ngày nắng nóng thường chúng chui xuống đất.
– Sâu phá hại bằng cách ăn phần diệp lục lá, chỉ chừa lại lớp biểu bì trắng. Sâu xanh cuối tuổi 1 trở đi sâu phân tán sang các lá lân cận, ăn phần thịt lá còn lại gân lá, khi mật số cao chúng có thể ăn trụi cả lá, cuống, trái non.
– Sâu xanh có tập quán nhả tơ để rơi xuống đất khi bị tác động.
Thiên địch của sâu xanh
Thiên địch bắt mồi
– Họ Anthocoridae kích thước 1.5–5 mm, có hình bầu dục mềm, thân phẳng, thuôn dài, chúng thường có hoa văn màu đen và trắng. Chúng có một chiếc mỏ ba đoạn hoặc mỏ dài (labium) dùng để tiêm vào con mồi cùng với các enzym tiêu hóa sẽ tiêu thụ thức ăn. Chúng thường tìm kiếm và ăn trứng sâu xanh.
– Nhiều họ bọ xít thuộc bộ cánh nửa Hemiptera như: Orius spp. (Anthocoridae), Nabis spp., Geocoris spp (Lygaeidae) tấn công và ăn trứng và ấu trùng nhỏ của sâu xanh.
– Nhộng sâu xanh cũng có thể bị tấn công bởi loài kiến lửa đỏ (Solenopsis invicta Buren). Đây là loài côn trùng ăn thịt hung dữ, chúng sinh sản nhanh, số lượng lớn. Chúng có nọc độc nên có thể đánh bại con mồi và đuổi các loài cạnh tranh là động vật có xương sống lớn hơn khỏi nguồn tài nguyên của chúng.
Thiên địch dạng kí sính
– Trong số các loài ký sinh sâu xanh thì phổ biến nhất là ong Chelonus isularis Cresson và Meteorus autographae Muesbeck hay Cotesia marginiventris Cresson (chúng thuộc họ ong ký sinh Braconidae, bộ Hymenoptera). Họ ong ký sinh Braconidae gồm nhóm nội ký sinh và ngoài kính sinh. Nhóm ngoại kí sinh sẽ đẻ trứng lên cơ thể vật chủ, quá trình phát triển của trứng và ong non xảy ra bên ngoài cơ thể vật chủ, ngược lại nhóm nội kí sinh thì các quá trình nào xảy ra bên trong cơ thể vật chủ.
Ngoài ra, xuất hiện ruồi Lespsia archippivora Riley (họ Tachinidae, bộ Diptera) cũng có khả năng ký sinh trên sâu xanh. Các loài nấm gây bệnh cho côn trùng (như Entomopathogenic), vi khuẩn Bacillus thuringiensis, virus NPV cũng gây bệnh cho ấu trùng và sâu trưởng thành. Đặc biệt chế phẩm NPV là sản phẩm chiết xuất từ virus Nucleopolyhedrosisvirus, là loại virus có tính chuyên biệt, chỉ có khả lây nhiễm và tiêu diệt sâu xanh rất hiệu quả trên đậu tương.
Biện pháp phòng
Kỹ thuật canh tác
– Thường xuyên thăm đồng, kiểm tra ruộng đậu, đặc biệt là từ sau khi trồng đến 1 tháng tuổi, lúc lá chưa giao nhau, để phát hiện ổ trứng và kịp thời ngắt bỏ. Dùng tay bắt sâu non khi sâu còn nhỏ sống tập trung.
– Nên luân canh với lúa nước nhằm diệt nhộng sâu trong đất. Bà con tránh trồng xen canh với cà chua, bắp, thuốc lá vì những loại cây này đều là cây ký chủ của sâu xanh.
– Cày ải, phơi ruộng một thời gian để diệt sâu, nhộng. Trồng đậu với mật độ thích hợp, không nên quá dày.
– Bón phân cân đối, hiệu quả, tránh bón thừa đạm vì cây quá xanh tốt dễ bị sâu tấn công.
Kiểm dịch thực vật
Theo dõi đồng ruộng là biện pháp quan trọng trong quản lý sâu ở đậu tương. Tuy nhiên việc chấp nhận chương trình quản lý của người nông dân tuỳ thuộc vào hiệu quả của các biện pháp theo dõi, đánh giá đặc biệt sự đơn giản của phương pháp. Ở hầu hết các vùng trồng đậu tương, sâu hại xuất hiện rải rác về thời gian, không gian và có năm không cần sử dụng thuốc trừ sâu. Cải tiến về khả năng dự báo sâu bệnh cho nông dân ngay từ đầu vụ sẽ thúc đẩy việc họ chấp nhận các phương pháp theo dõi, quản lý sâu bệnh. Dự báo dựa trên mô hình từ việc xây dựng mô hình thu thập số liệu về mật độ diễn biến sâu hại theo vùng sẽ mang lại hiểu hơn.
Biện pháp sinh học
Sử dụng các chế phẩm sinh học chứa Bacillus thuringiensis var., nấm xanh Metarhizium anisopliae, nấm trắng Beauveria bassiana, phun để tạo sự đối kháng tiêu diệt sâu… Đặc biệt là chế phẩm chuyên dụng trong trừ sâu xanh là NVP. Nên phun các CPSH vào các buổi chiều mát, bà con không được phối trộn chung với thuốc hóa học.
Các loại thuốc trừ sâu có nguồn gốc thực vật như gốc sầu đâu tươi, cỏ chanh, gừng của có hiệu quả với loại sâu này. Trứng và ấu trùng sau xanh cũng có thể bị khống chế bằng dung dịch hạt bông cải 5% trên.
Các bẫy hoocmon sinh dục (pheromone) cũng có thể được sử dụng để ngăn hoạt động bắt cặp thụ tinh ở sâu bướm, góp phần ngăn chặn khả năng sinh sản của chúng. Biện pháp này được đánh giá có hiệu quả đến 97%.
Biện pháp xử lý bệnh
Khi sâu xuất hiện với mật độ nhiều, gây hại rộng rãi thì phải sử dụng thuốc có chứa các hoạt chất như Abamectin, Emamectin,…Thời gian thích hợp nhất để phun trừ là vào lúc sáng sớm hoặc chiều tối, khi đó sâu chui ra phá hại cây trồng nên thuốc dễ tiếp xúc hơn. Thời điểm phát hiện thấy sâu non mới nở hay sâu còn nhỏ, sống tập trung thì nên tiến hành phun thuốc ngay. Do sâu xanh có khả năng kháng thuốc mạnh nên bà con cần phải áp dụng phun luân phiên hoạt chất khác nhau để đạt hiệu quả cao. Bà con có thể tham khảo một số sản phẩm điển hình của Nghi Anh như Chim én, Sumo,…
Thuốc trừ sâu 
Câu hỏi thường gặp
Cây đậu tương bị sâu xanh gây hại có biểu hiện gì?
Thiên địch của chúng là loại nào?
Xử lý bệnh bằng cách nào?
